«Ерлер Марстан, әйелдер Венерадан» деген ұстаныммен «еркек миы мен әйел миы бірдей ме?» деген сұрақ қойған кезде, біз еркек пен әйелді қарама-қарсы қоюға тырысамыз. Әйел миы мен олардың қабілеттеріне қатысты қоғамда терең тамыр жайған көптеген мифтер мен стереотиптер бар. Бұл стереотиптердің көпшілігі 18-20 ғасырларда жүргізілген ескірген зерттеулерге негізделген. Ол кезде зерттеушілер жиі нейро-сексизмге ұшырап, әйел миы еркек миынан ерекшеленеді деген тұжырымға сенген және оны дәлелдеуге тырысқан. Мысалы, олар еркек миының орташа көлемі үлкенірек екенін, сол арқылы оның ақылдылығын дәлелдегісі келген. Бірақ қазіргі зерттеулер ми көлемінің когнитивтік қабілеттерімізге әсер етпейтінін көрсетеді.

20-шы ғасырдың басында ғалымдар әйел миында бірдеңе дұрыс емес дегенді растауға тырысып, әйелдерге «ас үйден басқа еш жерде орын жоқ» деген стереотипті дәлелдейді деп санайтын ми бөлімдерінің көлеміндегі айырмашылықты табуға тырысқан. Олар бас сүйегінің пішінін талдап, оның қай бөліктері үлкенірек екенін анықтауға тырысып, осыдан «үлкен тұжырымдар» жасауға тырысты. Мұндай мифтердің бірі әйелдердің оң жақ жарты шары, ал ерлердің сол жақ жарты шары жақсы дамыған деген тұжырым болды. Бұл әйелдер шығармашылыққа және гуманитарлық салаларға, ал ерлер математикалық және логикалық қабілеттерге ие деген болжам жасады. Дегенмен, мұндай стереотиптер қазіргі ғылыми деректермен расталмайды. Бұл мифті «ми 10%-ға жұмыс істейді» деген идеямен салыстыруға болады. Шын мәнінде, ми 100% жұмыс істейді, ал оның екі жарты шары барлық адамдарда белсенді қатысады.

Бұл ескірген зерттеулерге 40 жылдан астам уақыт өтті, бірақ олар жыныстар арасындағы айырмашылықтарға қатысты қоғамда қалыптасқан стереотиптердің негізін қалаған. Бұл гендерлік стереотиптер біздің мәдениетімізге еніп, олардың отбасындағы және қоғамдағы рөлдерін қалай көретінімізге әсер етеді. Гендерлік стереотиптер қыздардың болашағына, әсіресе кәсіп таңдау тұрғысынан, үлкен әсер етеді. Олар көзге көрінбейтін, бірақ күшті кедергілер жасайды. Қабілеттер туралы алдын ала ойластырылған пікірлерге негізделген стереотиптер оларды тар шеңберге бағыттай отырып, еркін мамандық таңдаудың орнына шектейді.

Кәсіби таңдауды шектеуден басқа, әйелдердің ойлауы мен қабілеттері туралы мифтер мен стереотиптер әртүрлі жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін:

Стереотиптер өздігінен орындалатын пайғамбарлыққа айналуы мүмкін.

Бұл өздігінен орындалатын пайғамбарлық немесе стереотипті растау қаупі деп аталады. Егер адамдарға олардың қабілеттерінде қандай да бір шектеулер бар екені үнемі айтылса, олар бұған сеніп, сәйкесінше әрекет ете бастайды. Бұл мүмкіндіктерді ашуда қосымша қиындықтар туғызуы мүмкін және жетістіктерге жету мүмкіндіктерін шектейді.

Әйелдердің когнитивті қабілеттеріне қатысты алдын ала ой-пікірлерден басқа, біздің эмоциямызды басқару қабілеттеріне қатысты да пікірлер бар. Бізге жиі эмоцияның өзгеруіне бейім екенімізді және оған әсер ете алмайтынымызды айтады. Дегенмен, қазіргі ғылыми зерттеулер эмоциямызды басқаруда едәуір автономияға ие екенімізді көрсетеді.

Әйелдер көбінесе эмоциялық толқуларды өздерінің биологиясымен түсіндіріп, гормондарды кінәлайды, осылайша эмоционалды күйіне әсер ету мүмкіндігін шектейді. Мысалы, предменструальный синдром (ПМС) мен эмоциялар арасындағы байланысты зерттеуде бір апта ішінде әйелдер физикалық және эмоционалды күйін, сондай-ақ стресс деңгейін, әлеуметтік байланыстарды (олардың басқалардан қолдау алғанын қаншалықты сезінгенін) және етеккір циклінің күнін бақылап отырған. Зерттеудің мақсаты туралы хабарсыз қатысушылардың шамамен 20%-ы ғана гормондық ауытқулар негізінде айқын эмоциялық өзгерістерді көрсетті. Ал зерттеу мақсаты ашылған топта қатысушылардың едәуір көп саны ПМС-пен байланысты жағымсыз эмоциялар туралы хабарлады. Психологияда бұл жаңа ақпаратты жасырын (көбінесе бейсаналық) естеліктер немесе стереотиптер арқылы интерпретациялауға әсер ететін прайминг әсері деп аталады.

Гормондар мен эмоциялар арасындағы корреляция төмен болған жағдайда, қандай факторлармен корреляция жоғары болды?

Бұл физикалық денсаулық деңгейі, стресс деңгейі және ең маңызды фактор – әлеуметтік қолдау.

Бұл үрдіс жүктілік пен ерте аналықты зерттеулерде де байқалады. Қоғамда көбінесе ана миы кемшілік тұрғысынан қарастырылады, сондықтан репродуктивті гормондар когнитивті қабілеттердің төмендеуімен және эмоциялық тұрақсыздықпен синонимдерге айналады. Алайда, табиғат жүктілік кезінде және аналықта әйелдерді «ақымақ етуге» ниеттенді деп айту қиын. Кейбір зерттеулер жүктілік кезінде когнитивті функциялардың жақсаратынын көрсетеді. Әйелдерде эстроген сияқты гормондардың көбеюі жүреді, бұл «жүктілік миын» өте икемді етеді. Қызық парадоксалды жағдай туындайды. Әйелдер «ми тұманды» субъективті тәжірибесі туралы хабарлайды, ал объективті зертханалық сынақтар керісінше көрсетеді.

Сонымен, шын мәнінде не болып жатыр? Қоғамда «супер-ана» / «супер-жұбай» / «супер-үй иесі» сияқты тіркестер бар, олар әйелдердің бәрін жалғыз өзі істей алады және істеуі керек деген идеяны қолдайтын және қолдайтындай көрінеді. Егер ол кенеттен барлық ақыл-ой және эмоциялық жүктемені жеңе алмаса, бұл гормондық проблема емес шығар. Мүмкін, бұл әлеуметтік қолдаудың болмауына байланысты мәселе шығар. Аналарға бұл өте қажет. Табиғат бізді жалғыз ата-ана болуға арналмаған. Әлеуметтік байланыстардың маңыздылығын түсіну әркім үшін қолдаушы ортаны құрудағы ортақ жауапкершілігімізді еске салады.

Қорытындылай келе, еркек миынан әйел миы емес, әр адамның миы бір-бірінен ерекшеленеді деп айтқым келеді. Әр ми бірегей, жынысына қарамастан. Және біз, әйелдер, өзіміз ойлағаннан әлдеқайда көп мүмкіндіктерге ие боламыз – бұл өз-өзін дамыту мен өзімізді түсінудің жаңа көкжиектерін ашады.

Автор: Алтынай Абдрахманова