Кеңес Одағында шығармашылық еркіндік ұғымы әрдайым биліктіңбақылауында болды. Өнер мен әдебиет үгіт-насихат құралдары ретіндеқолданылды, ал ресми бахыттан кез келген ауытқу көбінесе қатал қуғын-сүргінге ұшырады. Алайда, осы қатал цензура мен басып-жаншу кезінде көптеген талантты авторларға өз ойлары мен идеяларын жеткізуге мүмкіндік беретін құбылыс пайда болды. Бұл құбылыс самиздат деп аталды.

Самиздат — бұл әдеби шығармаларды ресми емес, өздігінен басып шығаружәне тарату түрі, ол 1950 жылдары КСРО-да пайда болды. Мемлекеттік баспаларда шығаруға рұқсат етілмеген қаламгерлер шығармаларын машинкаға теріп, қарапайым қағазға басуға кірісті. Бұл жұмыстар көбінесе цензураның талаптарына сай келмейтін және тыйым салынған тақырыптарды қозғаған.

Самиздаттан Александр Солженицын немесе Василий Гроссман сияқты атақты авторлардың ғана емес, өз ойларымен бөліскісі келген мүлде бейтаныс жазушылардың да шығармаларын табуға болады. Самиздат өз пікірін ашық білдіру түрмеге жабылуы мүмкін жағдайда дауыс беру құқығы үшін күресу тәсілі болды.

Самиздаттың бастауын көптеген жазушылар мен өнер қайраткерлері қуғын-сүргінге ұшыраған сталиндік режимнен бастауға болады. Қатаң цензура мен идеологиялық бақылау еркін шығармашылыққа мүмкіндік қалдырмады. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін жағдай біршама жұмсарып, жазушылар цензураны айналып өтудің жолдарын іздей бастады. Дегенмен, ресми басылым әлі де қатаң бақылауда болды және самиздат көптеген авторлар үшін маңызды құрал болды.

1960-1970 гг. жылдары самиздат кең таралымға болды. Жазушылар оны ресми әдебиетте айтыла бермейтін нәзік әлеуметтік-саяси мәселелерді талқылау алаңы ретінде пайдалана бастады. Бұл адамдар өз көзқарастары мен идеяларымен бөлісетін бірегей мәдени ортаны құруға ықпал етті.Самиздат жүйелері жеке байланыстар мен сенім негізінде жұмыс істеді. Авторлар шығармаларын машинкаға теріп, кейін достарына, таныстарына, таныстарына таратқан. Әрбір жаңа оқырман мәтіндерді қайта басып шығара алатын, бұл шығармалардың одан әрі таралуына мүмкіндік берді. Бұл тек кітаптар ғана емес, идеялар да берілетін желі түрін құрды. Маңызды бір нәрсе, әрбір самиздат нұсқасы ерекше болды. Авторлар кейде түсініктемелер, арнаулар қосты немесе өз ойларымен бөлісті. Мұндай шығармаларды оқи отырып, адамдар автормен тек мәтінді ғана емес, жан дүниесінің бір бөлшегін де бөлісіп тұрғанын сезініп, онымен байланыста болды. Авторлар үшін самидат сөз бостандығы шектелген жағдайда өз ойлары мен сезімдерін білдіру мүмкіндігі болды. Бұл жүйеге қарсылық білдірудің бір түрі ғана емес, сонымен қатар оқырмандарға өмір, адам тәжірибесі және жаһандық қоғамда болып жатқан оқиғалар туралы шындықты жеткізудің тәсілі болды. Самиздат әдебиеті билік назардан тыс қалдырған маңызды әлеуметтік-философиялық мәселелерді көтерді.

Самиздат сонымен қатар тәуелсіз пікір қалыптастыруға ықпал етті. Ресми кітап дүкендерінен табылмайтын шығармаларды оқу арқылы адамдар шындыққа балама көзқарастар бар екенін түсіне бастады. Бұл өз кезегінде билікке және жалпы жүйеге деген сыни көзқарастың қалыптасуына ықпал етті. Самиздат КСРО мәдениетінің дамуына зор ықпал етті. Ол өзгерістерге ұмтылған адамдарды біріктіретін диссиденттік қозғалысты қалыптастырудың маңызды құралы болды. Самиздатта жарияланған көптеген шығармалар классикаға айналып, еліміздің мәдени мұрасына орасан зор үлес қосты.Сонымен қатар, самиздат КСРО ыдырағаннан кейін де шығармашылық еркіндік шекарасын зерттеуді жалғастырған жаңа авторларды шабыттандырды. Ол әдебиеттің тек ойын-сауық құралы ғана емес, сонымен бірге қоғамдық сынның, қоғамдық сананы өзгертудің қуатты құралы бола алатынын көрсетті.

КСРО-дағы Самиздат ой мен сөз бостандығы үшін күрестің символына айналды. Қатаң цензура жағдайында да өз ойын жеткізудің, қоғамға өз ойын жеткізудің жолдарын табуға болатынын дәлелдеді. Бұл құбылыс тарихи және мәдени жадтың маңызды бөлігіне айналды, сөз бостандығын, тіпті өмірді жоғалтуы мүмкін дәуірде жазушы болудың қандай болғанын еске түсіреді.Көркемдік еркіндік қалай қалыптасқанын және оны болашақта қалай қорғауға болатынын түсіну үшін бұл мұраны есте сақтау маңызды.

Самиздат ресми түрде жариялана алмайтын шығармаларды таратуда маңызды рөл атқарды. Осы жүйе арқылы таратылатын ең танымал мәтіндердің қатарында Александр Солженицынның «Гулаг архипелагы» сияқты шығармалар бар. Бұл кеңес лагерлер жүйесін зерттейтин ауқымды еңбек, ол шындық пен адам құқықтары үшін күрестің символына айналды.Тағы бір ерекше мысал — Василий Гроссманның «Өмір мен тағдыр» шығармасы, Екінші дүниежүзілік соғыс пен кеңес өмірі туралы эпикалық туынды, ол жариялауға тыйым салынған болатын. Сонымен қатар, самидат әдебиетінің ішінде Кеңес Одағының өмірі туралы поэтикалық, бірақ ащы шығармасы Венедикт Ерофеевтің «Мәскеу — Петушки» сияқты жауһарларын кездестіруге болады; Юлий Даниэль мен Андрей Синявскийдің «Пушкинмен серуендеу» және «МИНАПА адамы» сияқты шығармалары да самидат арқылы таратылды, олардың авторлары өз еркіндігімен төледі. 

Ұмытпаған жөн және Борис Пастернактың «Доктор Живаго» атты атақты романын, ол шетелде жарияланғанымен, Кеңес Одағында самиздат арқылы кең тараған. Анатолий Марченның автобиографылық шығармасы «Менің айғақтарым», лагерь жүйесі туралы шындықты баяндайтын, самиздатта өз оқырмандарын тапты.

Осылайша, самиздат авторларға өз пікірін білдіру мүмкіндігін беріп қана қоймай, сонымен бірге сан алуан пікірлерді таратудың, өз дәуіріндегі деструктивті идеологияны сынаудың қуатты құралына айналды. Соның арқасында қатаң цензура жағдайында өмір сүріп қана қоймай, сөздің құндылығы мен шығармашылықтың дербестігін еске түсіретін әлемдік әдебиеттің классикасына айналған шығармалар пайда болды.

Авторы: Эльнура Берикбаева